مقدمه

فرش اراك از نوع فرش درشت‌بافت و در بهترين فرم آن فرشهاي با رجشمار متوسط 40 و به ندرت 50 يا بالاتر است آنچه فرش اين منطقه بدان اشتهار يافته حضور نوعي خصلت بومي – منطقه‌اي و كهن براساس استفاده از پشم و رنگ و طرح‌هاي خام و ساده و تقريباً روستايي است.

قطعاً اگر قرار باشد فرش اراك را آنچنان كه طي سالهاي شكوفايي و آنچنان كه بازارهاي دنيا مي‌پسندد( قبل از تأثير تغييردهندة طرح‌هاي خارجي) در محدودة فرشهاي روستايي و يا شهري طبقه‌بندي كنيم قطعاً خصوصيت روستايي اين فرش غالب خواهد بود فرش اراك به بافت فرشهاي ابريشمي شهره نيست. زيرا استفادة بسيار مناسب از پشم در فرشهايي به غايت ساده و طرح‌هاي ساده‌تر و رنگ‌آميزي محدود ولي زيبا اين فرش را بي نياز از آن مي‌كرد كه براي بالابردن ارزش فرش متوسط به استفاده از مزد اوليه گرانقيمت شود.

آنچه در ولهله نخست در اين گزارش به چشم مي‌خورد آن است كه مسأه رنگ ظاهراً پابه‌پاي رشد و توسعة تجارت در مورد فرش مطرح گرديده‌است. در اواسط سلطنت مظفرالدين‌شاه حدود سالهاي 1317 ه.ق به دليل شكايات و مسائلي كه در مورد فرش ايران در بازارهاي خارج بوجود آمد با مساعدت شاه صدور فرشهاي ايراني كه با رنگ جوهري( انيليني) رنگ شده‌بود به خارج ممنوع شد.

با مرورو عمدة آثار مكتوب دربارة قالي‌بافي تقريباً‌نشانه‌ي مستقيم و مطمئني از قالي اصيل سيستان نمي‌يابيم. در آثاري كه راجع به قالي بلوچي نوشته شده‌است جسته گريخته و به صورت نامطمئن از يكي در قالي منسوب به سيستان سخن رفته‌است. بافندگي قديم سيستان مرهوم كوشش در روحيه شاد و پرتوان زن سيستاني بوده‌است.

اما آنچه قالي سيستان را دور از دسترس تحقيق نگهداشته و تغييرات مهم زيست بومي و تاريخي است كه منجر به ويراني اين گوشه از ميهن ما شده‌است.

متأسفانه هيچگونه اطلاعي در مورد جزئيات قالي‌ها چه از نظر جنس و فنون و چه از جهت رنگ، نقشه و اندازه‌ها در دست نيست حتي به انواع فرش‌ها با نام عمومي جامعه اشاره مي‌شود و معلوم نيست كه اينها قالي هستند يا گليم. به اين ترتيب اطلاعات ما محدود به نمونه‌هاي كهنه‌يي است كه بطور تصادفي محل خريد آنها در مجموعه‌ها و آثار مربوط به فرش آمده‌است.

2-3- ويژگي‌هاي فني

الف) مشخصات عمومي و مواد اوليه

فرش اراك از نوع درشت‌بافت و در بهترين فرم آن فرشهاي با رجشمار متوسط 40 و به ندرت 50 به بالا است. اگرچه فرشهايي وجود دارد كه نشان مي‌دهد در اين منطقه گاه براساس برنامه‌ريزي و سفارش فرشهاي ظريف نيز بافته شده‌است. آنچه فرش اين منطقه بدان اشتهار يافته حضور نوعي خصلت بومي – منطقه‌اي و كهن براساس استفاده از پشم و رنگ و طرح‌هاي خام و ساده و تقريباً روستايي است. بايد در اينجا ذكر كنيم كه منظور از فرش درشت‌بافت فرشي است كه در آن از پرزهاي (گره‌هاي) ضخيم، بلند و مقاوم با خاصيت ارتجاعي مناسب استفاده شده باشد. اين كيفيت كه نقشي پوششي به فرش مي‌بخشد يا ويژگيهاي ايلياتي و عشاير و روستاها و يا مناطق سردسير و كوهستاني تطبيق دارد.

قطعاً اگر قرار باشد فرش اراك را آنچنان كه طي سالهاي شكوفايي و آنچنان كه بازارهاي دنيا مي‌پسنديد (قبل از تأثير تغييردهندة طرحهاي خارجي) در محدودة فرشهاي روستائي و يا شهري طبقه‌بندي كنيم قطعاً خصوصيت روستائي اين فرش غالب خواهد بود.

بايد توجه داشت، در حالي كه فرش 15-20 رج برخي نواحي انواع خرسكهايي پست با رنگها و بافتهايي زير استاندارد به حساب مي‌آيند، فرشهاي قديم مشك‌آباد با رجشماري بين 15-32 و اندكي بيش، شهرتي جهاني مي‌يابد كه بي‌ترديد اگر بخشي از آن مربوط به رنگ‌آميزي و نقوش ابتدايي اين فرش باشد، بخشي از آن نوع پشم مصرفي با طول بلند و قابليت ارتجاعي بسيار بوده‌است. اين كيفيت در فرشهاي نوع مرغوبتر آن زمان يعني فرشهاي ساروق (منطقة فراهان) كه رجشماري بالاتري در حدود 35-40-45 نيز دارند، ديده مي‌شود. پشم مصرفي اين فرشها غالباً از نوع پشمهاي مناسب ايراني با طول بلند و ضخامت و جعد خاص خويش است كه زماني به وسيلة دست و چرخچه‌هاي معمولي ريسيده مي‌شد. انواع اين پشمها از محلهاي سبزوار، بروجرد، چهارمحال بختياري و اطراف همدان و كرمانشاه تأمين مي‌شده‌است كه داراي بهترين نوع پشم براي فرش ايراني‌اند.

در آغاز اوج‌گيري تجارت فرش در اراك، بي‌شك تنوع طرح و رنگ‌آميزي و نوع توليداتي كه عمدتاً فرشهاي كوچك پارچه را دربر مي‌گرفته، دلايل مرغوبيت اين فرش بوده‌است. در سالهايي كه به كمك كمپانيهاي خارجي فرش اراك كاملاً‌ فرشي صادراتي مي‌شود، رشد و نفوذ طرحهاي باب پسند بازار كلية فرشبافيهاي منطقه را به سوي طرحهاي خاصي سوق مي‌دهد. در سالهاي 1320- 1330 فرشهاي اراك به سه دستة محل، مشك‌آباد و ساروق تقسيم مي‌شود كه كلاً زير نفوذ و پوشش فرشي به نام ساروق قرار دارد.

جدول زير بخوبي نمودار تغيير فرشهاي اراك طي 35 سال است.

جدول 2. تقسيم درصد ميزان كل بافته‌هاي اراك به انواع مختلف آن

	1914	1948
نوع مشك‌آباد	75%	25%
نوع محال	15%	10%
نوع ساروق	5%	60%
نوع كمره و سرابند و ساير نواحي	5%	5%
مأخذ: كتاب قالي ايران	100	100

جدول فوق بخوبي گويا آن است كه قبل از شهرت فرش اراك به عنوان ساروق فرشهاي محلي نظير مشك‌آباد داراي شهرت و اعتبار خاصي بوده‌اند. اگرچه شهرت فرش ساروق تدريجاً تمام فرشبافي سنتي منطقه را عقب راند ولي درخشش و شكوفايي اين فرش نيز به دليل آنكه پشتوانة آن متاسفانه خواست و ميل تجار و كمپانيهاي سودجو و فرصت‌طلب بود پايدار نماند و فرش ساروق كاملاً‌ از ويژگي‌هاي اصيل محلي خويش به دور افتاد.

مبلغ قابل پرداخت 14,300 تومان